Aktualności:

  • 19 Marca 2024, 15:01:40

Zaloguj się podając nazwę użytkownika, hasło i długość sesji

Autor Wątek: Słownik Numizmatyczny  (Przeczytany 9818 razy)

0 użytkowników i 1 Gość przegląda ten wątek.

cancan

  • Triumwirat TPZN
  • Gaduła
  • *
  • Wiadomości: 7 736
Słownik Numizmatyczny
« dnia: 28 Grudnia 2016, 01:09:01 »
Abgang: Hist. Straty w kruszcu na skutek stosowania procesów menniczych jak przetapianie, szajdowanie, bielenie itd.

Adulteryn: Moneta bita nienależącymi do siebie stemplami, od greckiego "adulterina moneta" - moneta fałszywa.

Al Marco: Hist. Emisja oparta na produkcji ściśle określonej liczby monet z określonej wagi kruszcu. Poszczególne monety w takiej emisji mogły się różnic masą, więc i ilością zawartego w nich szlachetnego metalu, co było wykorzystywane przez spekulantów - zobacz: seigerowanie.  Zobacz też al pezzo.

Al Pezzo: Hist. Emisja monet, głównie o wyższych nominałach, gdzie poszczególne sztuki monet musiały odpowiadać określonemu standardowi wagowemu. Krążki przed biciem były ważone i w przypadku zaniżonej wagi przetapiane, w przypadku za wysokiej - justowane.

Anomalna (moneta): Zobacz: Trojak.

Ażio, Agio, Aggio: Wyrażona procentowo nadwyżka kursu dewiz, papierów wartościowych powyżej ich wartości nominalnej.

Awers: Strona monety, na której widnieje emblemat lub nazwa państwa, emitenta, lub władcy. W przypadku kiedy emblematy władcy są po jednej, a państwa po drugiej stronie monety, ta pierwsza strona jest awersem, np. grosze Stanisława Augusta.

Bicie Ręczne, Metoda Młotowa (porównaj też: "Metoda Kafarowa"): Hist. Bicie monet poprzez kładzenie krążka na jednym stemplu i przybijanie drugiego stempla ręcznym młotem. Odmianą bicia ręcznego jest bicie brakteatów, gdzie używano tylko jednego stempla a jako podkładkę służył miękki materiał, jak np. skóra.

Bielenie: Hist. Proces obróbki chemicznej krążków monetarnych po obróbce cieplnej (glijowaniu) by nadać im atrakcyjny błysk. Szczególnie istotna operacja przy produkcji monet z lichego stopu srebra z miedzią, gdzie powierzchnia krążków na tym etapie była bardzo zanieczyszczona. Bielenie odbywało się w bielarni (lub "wajskamerze" z niem. „biały pokój”). Chemikalia używane do bielenia to wrzący roztwór soli kuchennej i kamienia winnego (wodorowinianu potasu). Większe monety bywały dodatkowo polerowane mechaniczne w obrotowych bębnach wypełnionych drobno mielonym piaskiem i miałem węglowym oraz ręcznie.

Can, Tafla: Hist. Sztabka metalu, produkt szmelcerni, z której po wywalcowaniu i obróbce cieplnej w glijarni tworzono albo krązki do bicia ręcznego lub prasą, lub też paski metalu do bicia stemplami walcowymi. Nazwa pochodzi od niemieckiego słowa „Zain", oznaczającego to samo. Słowo to po dziś dzień używane jest w niemieckiej numizmatyce jako nazwa zarówno odlewanych sztabek jak i rozwalcowanych blach czy pasków. Można wiec przypuszczać, że w Polsce XVI-XVII wiecznej było tak samo. (JPM)

Cudzec: Hist. Drobny śrut miedziany dodawany do stopu srebra, by obniżyc próbę stopu (ligurowanie).

Cywark: Patrz w haśle: Glijarnia.

Cyzelowanie: Ostateczne wykończenie powierzchni stemple menniczego poprzez usunięcie naddatków metalu, wygładzenie niezdobionych miejsc oraz dopracowanie ostatecznego kształtu przez użycie różnego typu dłut i pilników.

Destrukt: Egzemplarz monety z defektem powstałym w trakcie procesu menniczego, lecz nie będącym planowym działaniem (np. justowanie nie jest defektem lecz częścią procesu). Wszystkie defekty, będące skutkiem umyślnego uszkodzenia monety czy zużycia jej w obiegu, nie zaliczają się do destruktów. Destrukty są ciekawostkami, które interesują pewna grupę kolekcjonerów i często osiągają bardzo wysokie ceny na rynku numizmatycznym. Tu można znaleźć więcej informacji o destruktach.

Donatywa: (od łac. donatio - darowizna, dar) Moneta lub medal złoty o wartości od 1,5 do 20 dukatów, ewentualnie srebrny o masie talara lub jego wielokrotności, bity okazjonalnie w XVI-XVII w. w darze i hołdzie dla monarchów czy innych ważnych wizytujących osobistości.

Dursznit: Zob. przetnik.

Dyzażio, Disagio, Disaggio: Spadek kursu dewiz, papierów wartościowych poniżej ich wartości nominalnej.

Efraimki: Popularna nazwa monet fałszowanych na ogromną skalę przez króla Prus Fryderyka II zwanego Wielkim (Friedrich der Größe). Proceder ten rozpoczął się w czasie wojny siedmioletniej (1756-1763). Fałszowane były monety polskie: srebrne trojaki, szóstaki, tymfy, orty i złotówki i złote augustdory, bite w mennicach saskich. Początko używano polskich monet jako wzoru i pruskie naśladownictwa posiadały nawet autentyczną tytulaturę Fryderyka z polskim herbem na rewersie, posiadało tylko zaniżoną próbę srebra. Potem jednak zmieniono także stemple awersu na polski wzór. Po wzięciu Lipska i tamtejszej mennicy, oryginalne stemple (i jak się można domyślać, punce) polskich monet wpadły w ręce prusaków i już nic nie stało na przeszkodzie bicia oryginalnie wyglądających fałszywych monet.
Nazwa pochodzi od jednego z przedsiębiorców firmy Efraim, Itzig i Spółka, która zajmowała się tym procederem na zlecenie króla-fałszerza, Veutel Heine Efraima, bankiera berlińskiego.

Egzerga: Patrz: Odcinek.

Egzonumia (ang. exonumia): Nauka zajmująca się badaniem, opisem i systematyzowaniem żetonów, medali i innych monetopodobnych przedmiotów, które nie są prawnymi środkami płatniczymi. Także: kolekcjonowanie żetonów.

Emblemat: Symbol kraju, z którego pochodzi moneta lub banknot (np. godło państwowe, herb, portret głowy państwa, pejzaż).

Fajn: Ilość (waga) czystego kruszcu w monecie. Od niemieckiego słowa "fein" – „dobry”.

Fałszerstwo na Szkodę Emitenta: Produkcja i dystrybucja nielegalnych kopii monet obiegowych w celu osiągnieciu zysku z wymiany ich na dobra lub legalne pieniądze. Monety te charakteryzują się gorszą jakością zawartego w nich kruszcu (próbą) niż w oryginalnych monetach. Czasem bywają one wybite w innym, tańszym metalu i tylko pokryte warstewką szlachetnego metalu.

Fałszerstwo na Szkodę Kolekcjonerów: Kopiowanie historycznych i rzadkich monet w celu zaoferowania ich numizmatykom jako oryginały. Rozwój dużego i lukratywnego rynku numizmatycznego spowodowało powstanie tego procederu. Znane są też przypadki tworzenia nowych, nierzadko fantazyjnych numizmatów. Nie jest to zjawisko nowe, już w XIX bardzo znany dziś Józef Majnert tworzył monety na potrzeby kolekcjonerów. Fałszerstwa te są często bardzo niebezpieczne, gdyż współcześni fałszerze wykorzystują nowoczesne techniki komputerowe i wytwarzania oraz produkują swe kopie z kruszcu odpowiadającego często idealnie stopom z epoki.

Fałszerstwo z Epoki: Moneta będąca nielegalna kopią monety obiegowej, wytworzona w celu osiągniecia korzyści z zaniżonej wartości kruszcu i puszczona w obieg monetarny w czasie, gdy ta oryginalna moneta była w obiegu. Zobacz tez: Fałszerstwo na Szkodę Emitenta.

Flachmel: Hist. Młyn do mielenia piasku na formy do odlewania canów oraz do innych potrzeb mennicy.

Glijarnia: Hist. Dział mennicy, w którym sztabki metalu (cany) były wyżarzane w celu zmiękczenia i walcowane lub młotkowane do odpowiedniej grubości. Nazwa pochodzi od niemieckiego słowa „glühen" - „żarzyć się". Walcarki używane w tym zakładzie nazywane były „cywarkami", słowo też niewątpliwie pochodzenia niemieckiego (być może „Ziehwerk" - „wyciągarka" - JPM).

Grosz, Gruby Denar, Pieniądz Gruby: Hist. Z łaciny "denarius grossus" - gruby denar. Pieniądz powstały u schyłku średniowiecza. Na skutek inflacji pojawiła się konieczność wydania pieniądza o wielokrotności denara i już w XII wieku pojawiły się pierwsze grosze. Bito je w różnych krajach Europy. Jedne z najlepiej znanych groszy to grosz turoński, miśnieński i praski. W Polsce pierwsze grosze bił Kazimierz Wielki. Po pierwszej wojnie światowej grosz został pieniądzem zdawkowym Polski (do dziś) i Austrii (do wprowadzenia Euro). W późniejszych czasach określeniem „pieniądz gruby" opisywano talary i podobne duże monety.

Grzywna krakowska: Hist. Dawna jednostka miary równa pół-funtowi, stosowana w średniowiecznej i nowożytnej Polsce. W XIV wieku odpowiadała 196,26 g, na początku XVI wieku – 197,684 g, po 1558 roku – 201,802 g, a po 1650 roku – 201,86 g. Jedna grzywna krakowska dzieliła się na: 4 wiardunki = 8 uncji = 16 łutów = 24 skojce = 96 granów = 240 denarów = 480 oboli.

Imitacja: Zobacz: Trojak.

Justacja, Justerowanie: Hist. Metoda mennicza stosowana w XVIII wieku służąca dostosowaniu wagi krążka do normy. Polegała ona na ręcznym spiłowywaniu powierzchni krążka przed biciem. Ślady pilnika są widoczna na powierzchni monety, ale ponieważ są częścią procesu menniczego, nie obniżają stanu. Czynią jednak monetę mniej atrakcyjną. Justacja była dokonywana w justowni.

Karat (ct lub kr): Dawne, lecz wciąż używane  określenie zawartości złota w stopach (próba). Czyste złoto to złoto 24-karatowe. Aby określić procentową zawartość złota w stopie należy podzielić znaną liczbę karatów przez 24. Np. złoto 18 karatowe to 18/24 = 75%. Próbę wyraża się w promilach, w tym wypadku to próba 750.

Kipper i Wipper, Kipperzeit: Hist. Okres pierwszej ćwierci XVII wieku, kiedy jakość drobnego pieniądza została znacznie pogorszona przez bicie pieniędzy o coraz gorszej zawartości kruszcu. Choć zjawisko to dotyczyło Niemiec, polskie monety tego okresu (trojaki) nie uchroniły się przed podobnym losem. Nazwa pochodzi podobno od niemieckich słów „wippe” – "waga" i „gekkipt” – „wybieranie cięższych pieniędzy"; inne źródła podają dwóch bankierów i „wekslarzy” o nazwiskach Wipper i Kipper jako spekulantów czynnych w obrzynaniu pieniędzy, które doprowadziło do „Kipperzeit”.

Kontrasygnatura, Kontramarka: Znak, nie będący częścią oryginalnego i oficjalnego rysunku monety, nabijany na gotowej monecie w celu np. zalegalizowanie obiegu obcej monety w innym kraju lub jako element walki politycznej z oficjalnym ustrojem. Kontramarki były często używane jako znaki na monetach obcych lub wycofanych z obiegu w celu uczynienia z nich pieniędzy zastępczych i dominialnych. Używane potocznie określenie "kontrmarka" nie jest poprawne językowo.

Krawędź: Zobacz: Rant.

Krążek Monetarny, Płatek, Blankiet, Blaszka Pieniężna, Płytka: Półprodukt do produkcji monet w postaci gładkiego krążka metalu, który był następnie obrabiany (justowany, bielony i pręgowany) by powstała gotowa moneta.

Krec: Hist. Wszelkiego rodzaju ścinki, skrawki, obrzynki, nadlewy i odpady powstałe w procesie produkcji monet, zawierające kruszec i nadajace sie do powtórnego przetopienia na cany.

Kwartnik: Hist. – srebrna moneta bita w średniowieczu (od końca XIII w.) na Śląsku, w Wielkopolsce, w Królestwie Polskim, w państwie krzyżackim i na Pomorzu Zachodnim. Kwartnik był monetarnym odpowiednikiem kwarty, stanowiącej 1/4 skojca, czyli 1/96 grzywny. Jego wartość wyrażona w innych monetach to: pół grosza, 8 denarów (fenigów), 16 oboli.

Kwerenda: Proces przeszukiwania dostępnych źródeł archiwalnych w celu znalezienia informacji na temat pochodzenia, nakładu czy pojawiania się monet w sprzedaży lub w muzeach. Kwerenda jest jedną z metod używanych do określania stopnia rzadkości monet.

Labry: z niemieckiego "labwerk" (ornament roślinny), łac. lista, lusca, fascia – części zewnętrzne tarczy herbowej, mające kształt wielkich liści wyszczerbionych, wyrastających z boków hełmu, zwykle symetrycznie po obu stronach, często obejmujące jako ornament również całą tarczę herbową. Inna definicja: ozdobne obramowanie tarczy herbowej.

Legenda: Napis na monecie. Przykłady legend na nowożytnych polskich monetach można znaleźć tutaj.

Ligurowanie: Hist. Regulacja próby stopu menniczego. Np. dodawanie cudzecu do stopu o zbyt wysokiej zawartości srebra.

Lustro mennicze: Pozostałość oryginalnej powierzchni monety. Błyszczący efekt, powstały w wyniku płynięcia cienkiej warstewki metalu na powierzchni krążka skutkiem dużej siły nacisku stempli. Lustro mennicze jest bardzo pożądane, gdyż charakteryzuje nieczyszczone monety w bardzo dobrym stanie.

Łut: Dawna jednostka miary masy 1 łut = 1/16 grzywny lub 1/32 funta. Była używana w Europie od średniowiecza do końca XIX wieku. W Polsce jeden łut wynosił 12,65625 grama.

Matryca: Hist. W technice menniczej XIX i XX wieków (zanim ten proces został skomputeryzowany) Rodzaj pośredniego "stempla", będącego przejściem od modelu i patrycy do właściwego stempla do produkcji monet. Są dwa rodzaje matryc: matryca I - negatywowa, powstała przez odciśnięcie patrycy, oraz matryca II - pozytywowa, powstała przez odciśnięcie matrycy I. Przez odciśnięcie matrycy II uzyskuje się już końcowe stemple do bicia monet.
Z jednej patrycy mamy dwie matryce I, z nich po kilka lub kilkanaście matryc II, a z nich po kilkadziesiąt lub kilkaset stempli. Jeśli stempli ma być więcej, a tak bywa przy wielomilionowych nakładach monet, to możliwe jest wprowadzenie etapów pośrednich (matryca III i IV). Za Jerzym Chałupskim: Blog Zbierajmy monety.

Mennica: Zakład produkujący monety, medale, ordery i żetony.

Metoda Kafarowa: Hist. Podobnie jak bicie ręczne monet, lecz zamiast ręcznym młotem, uderzano w stempel kafarem. Zaletą tej metody była większa siła uderzenia, regulowana wzniosem cieżarka, co było przydatne w biciu większych monet. Często jednak zdarzały się niedobicia, kiedy kafar oderzał w stempel niecentrycznie. Aby tego uniknąć wprowadzono prowadnice, które polepszały centryczność bicia i powtarzalność monet. Metodą tą bito np. monety w oblężeniu Zamościa w 1813 roku.

Mincerz: Hist. Pracownik mennicy, zatrudniony przy produkcji monet.

Mincmistrz: Hist. Kierownik pracy mennicy, odpowiedzialny za techniczną stronę bicia monet, urządzenia i procesy. Naogół miał prawo umieszczać swoje znaki lub inicjały na monetach bitych pod jego nadzorem.

Moneta:  Przeważnie metalowy znak pieniężny, o określonej formie, opatrzony znakiem emitenta. Emitent gwarantował nominał (wartość) monety swoim majątkiem. Pierwotnie nominał zbliżony był do rynkowej wartości kruszców zawartych w monecie. Cechy charakterystyczne współczesnych monet obiegowych to: nazwa lub symbol emitenta, nominał i data emisji. Brak któregokolwiek z tych elementów naogół świadczy o tym, ze nie mamy do czynienia z monetą.

Moneta Bimetaliczna: Moneta wykonana z dwóch różnych metali lub stopów, połączonych ze sobą mechanicznie.

Moneta Bulionowa: Moneta wykonana z kruszcu, mająca wartość owego kruszcu zmieniającą się w zależności od aktualnej jego ceny. Monety bulionowe są często przedmiotem tezauryzacji.

Moneta Podwartościowa: Pieniądz o wartości zawartego w nim metalu niższej niż nominał. Obieg takiego pieniądza jest regulowany tzw. kursem przymusowym, tzn. rząd nakłada obowiązek jej przyjmowania. Współczesne systemy monetarne opierają się na emisji pieniądza podwartościowego. W Polsce najlepiej znane przykłady historyczne monet podwartościowych to pieniądze Jana Kazimierza: miedziane szelągi (boratynki) i srebrna złotówki (tymfy).

Monogram: Napis na monecie nie będący częścią legendy a inicjałami władcy, podskarbich, urzędników lub pracowników mennicy. Czasem mennice były także identyfikowane przy pomocy monogramów.

Nakład Emisji Monet: Liczba pieniądza określonego nominału emitowana w jakimś okresie czasu, najczęściej jednego roku. Różne typy monet mogą być uwzględnione w tych liczbach.

Napis Otokowy: Napis na awersie lub rewersie monety usytuowany obwodowo wzdłuż brzegu monety. Tu ilustracja.

Napis Strefowy: Napis na monecie biegnący poziomo i składający się z kilku lub kilkunastu wierszy. Tu ilustracja.

Naśladownictwo: Zobacz: Trojak.

Nominał: Nadawana przez emitenta wartość środka pieniężnego. Jest to ułamek lub wielokrotność przyjętej jako obowiązująca jednostki pieniężnej. Nominał zwykle widnieje na rewersie monety, na banknotach zamieszczany na obu jego stronach.

Notgeld: Niemieckie słowo „Notgeld" oznacza „pieniądz w potrzebie", „pieniądz zastępczy". Zobacz też: pieniądz zastępczy.

Numizmatyka: Nauka pomocnicza historii, zajmująca się badaniem monet, banknotów i innych znaków pieniężnych pod względem historycznym, estetycznym, a także technicznym. Pochodzenie słowa numizmatyka nie jest do końca jasne - nie wiadomo, czy pochodzi od łacińskiego nummus, czy też od greckiego nomisma. Numizmatyka ma swoje początki w XIV wieku, rozwinęła się w okresie renesansu.

Obrzynanie: Hist. Nielegalna praktyka pozyskiwania kruszcu z monet poprzez obcinanie brzegów. Forma psucia pieniądza. Szczególnie powszechna w początkowych latach XVII wieku (okres Kipper-Wipper). Bardzo surowo karano osoby zajmujące się tym procederem i w końcu by zapobiegać obrzynaniu, zaczęto ozdabiać brzegi monet ząbkowaniem lub moletowaniem.

Odcinek, Egzerga: Miejsce na napis na monecie lub medalu najczęściej u dołu, naogół oddzielone linią (cięciwą) od głównego pola. Linia ta często symbolizuje ziemię/podłoże.

Orientacja Stempli: Ustawienie rewersu w stosuku do awersu monety czy medalu. Wszelkie monety odbiegające od przepisanej normy orientacji dla danej emisji uważane są za destrukty.
  • Orientacja Medalowa: Góra rewersu zgadza się z górą awersu. Moneta obrócona wokół pionowej osi pozostaje czytelna. Pochodzi od orientacji odznaczeń wojskowych lub państwowych, które przytwierdzone do munduru wstążką, mogły się odwracać i wciąż być czytelne. Przykładami monet o orientacji medalowej stempli są współczesne monety polskie, Euro, brytyjskie czy japońskie.
  • Orientacja Monetowa: Góra rewersu jest obrócona o 180° wobec awersu. Moneta obrócona wokół poziomej osi pozostaje czytelna. Wiele kultur uważało taką orientację i sposób obracania monet za bardziej naturalny. Przykładami monet o orientacji monetowej stempli są współczesne monety USA, południowo-koreańskie, tajlandzkie czy francuskie i włoskie sprzed wprowadzenia Euro.

Ordynacja Mennicza: Zbiór oficjalnych przepisów regulujących stopę menniczą, nominały oraz kursy bitych pieniędzy.

Otok: Podwyższony, wąski element wzdluż krawędzi monety. Umożliwia on układanie monet w stabilny stos, chroni rysunek monety oraz wzmacnia monetę przeciw gięciu.

Pagament: Hist. Złom srebrny używany w procesie produkcji monet.

Patryca: Hist. W technice menniczej XIX i XX wieków (zanim ten proces został skomputeryzowany). Pośredni "stempel" pozytywowy powstały z redukcji modelu monety, służący do produkcji matryc.

Patyna: Naturalny kolor starej monety lub medalu powstały w wyniku reakcji powierzchni metalu, z którego moneta jest wykonana z elementami środowiska. Bardzo pożądana w przypadku starych monet srebrnych i miedzianych, naogół niepożądana w przypadku monet lustrzanych i kolekcjonerskich. Patyna może mieć bardzo różnorodne kolory w zależności od związków chemicznych z jakich powstała. Ładna, naturalna patyna podnosi estetykę monety poprzez dodanie jej koloru i światlocienia, który uwypukla trójwymiarowość rysunku. Współcześnie emituje się nawet monety kolekcjonerskie patynowane w czasie produkcji.

Piefort, Piedfort: [fr. pied-fort ‘mocna stopa’], moneta wybita na grubym krążku, o wielokrotnej (n.p. wielokrotnosci talarow bite stemplem talarowym na krążkach o srednicy talara)  lub nieregularnej masie. Pieforty były bite od schyłku XIII w. w Anglii i od XIV w. we Francji, później też w innych krajach europejskich. Były wręczane jako dary przez władców. Dziś spotykany w okolicznościowych emisjach n.p. brytyjskich.

Pieniądz Oblężniczy, Pieniądz w Oblężeniu: Zastępczy środek płatniczy wykonany przez obleganych. Często prymitywny w formie i wykonany z niezwykłych materiałów.

Pieniądz Podwartościowy: Pieniądz, którego wartość kruszcowa jest niższa od nominału.

Pieniądz Zastępczy: Znak pieniężny wydawany przez emitenta innego, niż instytucja państwowa lub banki upoważnione do emisji oficjalnego pieniądza. Pieniądz zastępczy miał na celu doraźne zapobieżenie brakom środków płatniczych lub pewnych jego nominałów w obiegu, przy czym nie ma znaczenia, czy emisja pieniądza zastępczego odbywa się z zachowaniem wymaganych procedur, czy nie. Tzw. "notgeldy" z okresu Pierwszej Wojny Światowej i niemieckie hiperinflacji drugiego i trzeciego dziesięciolecia XX wieku  są przykładem pieniądza zastępczego. Tu mozna znaleźć artykuly na temat pieniędzy zastępczych.

Pieniądz Zdawkowy, Pieniądz Podwartościowy, Bilon: Pieniądz obiegowy o niskim nominale, przeznaczony do regulowania drobnych płatności; współcześnie wartość nominalna bilonu z reguły przekracza jego wartość towarową — bilon ma charakter monety podwartościowej, bilon bito dawniej z miedzi, niklu, brązu, czy lichego srebra. Pierwotnie bilon wszedł w użycie jako uzupełnienie obiegu pełnowartościowego pieniądza kruszcowego i funkcję prawnego środka płatniczego pełnił w ograniczonym zakresie, tj. mając moc zwalniania z zobowiązań tylko do kwoty pewnej wysokości. Współcześnie do bicia bilonu najczęściej używa się stali, aluminium i stopów. W Polsce bilon spełnia wszystkie funkcje pieniądza i jest przyjmowany przez bez ograniczeń (z wyjątkiem 1989–94, kiedy to, z uwagi na wysoką stopę inflacji, w praktyce nie był w obiegu.

Podskarbi wielki koronny: Hist. Urząd centralny w I Rzeczypospolitej, sprawujący pieczę nad skarbem i mennicą państwową. Jego prerogatywy zbliżone były do uprawnień dzisiejszego ministra skarbu, finansów i szefa banku centralnego. Urząd podskarbiego wielkiego powołał Kazimierz Wielki. Inicjały podskarbiego umieszczano na monetach.

Podskarbi wielki litewski: Hist. Urząd centralny w I Rzeczypospolitej, odpowiednik podskarbiego wielkiego koronnego dla Litwy, miał taki sam zakres obowiązków. Urząd ten powołał król Zygmunt II August i wprowadził go w 1569 roku do senatu.

Pole: Gładka, płaska część tła awersu lub rewersu monety, pozbawiona rysunku. Czasem zwana lustrem.

Portugał: Potoczna nazwa złotej monety wielodukatowej, emitowanej przez niektóre panstwa Europie w XVI i XVII wieku. Na wzór portugalskich portuguezów, dużych złotych monet; północne Niemcy i kraje skandynawskie (Dania, Szwecja), a także Siedmiogród oraz Rzeczypospolita rozpoczęły bicie podobnych monet o wartości 2½, 5, 10 oraz, rzadziej, 20 dukatom.

Półtorak: Srebrna moneta bita w Polsce i na Litwie (równa półtora-groszowi) za czasów Zygmunta III i Jana Kazimierza. Za panowania Augusta III półtoraki podjęto nieudaną próbę restytucji nominału. Półtoraki Augusta III Sasa były emitowane w latach 1753, 1755 oraz 1756 i były to pierwsze nowożytne monety z polskimi napisami.

Prasa Śrubowa Balansowa, Balansówka, Szlagwaga: Hist. Wynaleziona w XVI najprawdopodobnie przez Donato Bramante, prasa śrubowa była urządzeniem służącym do tłoczenia monet i medali. Sercem maszyny i źródłem siły był mechanizm śrubowy. Śruba była połączona z ciężarkami (balansami), które umieszczone na poziomej belce, wprowadzane były w ruch przez przymocowane do nich pasy rzemienne ciągnione przez pracowników. Ciężarki nadawały śrubie obrót i przez swą bezwładność raz wprawione w ruch, ruch ten podtrzymywały. W zależności od prędkości poruszania się stempla górnego monety były tloczone z różną prędkością. Stemple nie miały możliwości obrotu, wiec awers i rewers bitych tą techniką monet były wobec siebie lepiej ustawione niż bitych ręcznie. Cechą tej maszyny było stosunkowo szybkie bicie monet, co było zaletą ze względu na wydajność, ale i wadą, gdyż produkowano stosunkowo wiele destruktów, gdy pracownik podkładający krążki i usuwający gotowe monety nie nadążał za cyklem produkcyjnym. Stosowano te urządzenia przede wszystkim do bicia większych monet i medali. Szczyt powodzenia prasy te osiągnęły pod koniec XVII wieku. Zobacz tez: śruba mennicza.

Prasa Wahadłowa, Prasa Kieszeniowa, Prasa Gniazdowa,  Taschenwerk: Hist. Odmiana Prasy Walcowej, gdzie zamiast pełnego wałka ze stemplami, użyta jest jedna para stempli,  miedzy które wkładano krążek lub can i walcowano jedna monetę. Zaletą Prasy Wahadłowej były jej małe gabaryty oraz to, że mogła być obsługiwana silą rak jednej osoby. Monety wytwarzane przy pomocy tej prasy miały te same cechy co te z Prasy Wahadłowej, dodatkowo wydajność tej prasy była niższa od innych urządzeń i stąd być może używana była najczęściej do produkcji większych monet, jak talary.

Prasa Walcowa: Hist. Prasa mennicza, wynaleziona w XVI w, w której stemple awersu oraz rewersu umieszczone były na dwóch równolegle osadzonych wałkach, które to wałki, obracając się, walcowały can, odciskając na nim rysunek monety, które potem były wycinane z paska blachy. Wady Prasy Walcowej były takie, że monety wytworzone tą techniką były obłe i lekko wygięte. Czasem brak precyzji w ustawieniu wałków powodował, że wycięte krążki zawierały elementy dwóch sąsiednich monet. Zaletą była wydajność oraz powtarzalność orientacji rewersu względem awersu. Prasy Walcowe cieszyły się dużym powodzeniem w XVI wieku w Europie, dopóki nie zostały wyparte przez Prasy Śrubowe.
W XVI w. prasy dla walcowania monet pojawiły się w kilku miejscach Europy i konkurowały o palmę pierwszeństwa, gdyż udana maszyna musiała przynieść ogromne korzyści dla jej konstruktora. Augsburg jest często określany jako kolebka tej metody mincerskiej a Reinhard Starszy, Hrabia Solms-Lich jako jej wynalazca wiosną 1551. Jeszcze inne źródła podają za pionierów tej metody zespół z Zurichu pod przewodnictwem Jakoba Stanpfera, mincmajstra z tego miasta od 1561, kto już używał takiej maszyny od pewnego czasu. W skład tego zespołu wchodzili: Rudolf Rordorf - inżynier, Martin Rosentaler - technik menniczy, Jakob Bluntschli - stolarz/cieśla oraz Hans Vogler Młodszy – rytownik stempli i projektant wzorów monet w tym mieście. W Polsce, Prusach, Danii oraz Saksonii, prasa walcowa rozpowszechniana była przez Kaspra Goebla oraz Hanusza Sztypla, którego podaje się często za Marianem Gumowskim jako jej wynalazcę.

Prawo Kopernika: Hist. Prawo sformułowane przez Kopernika w traktacie Monetae Cudendae Ratio z 1526 r., które twierdzi: Kiedy są w obiegu monety o tym samym nominale, lecz o różnej zawartości kruszcu, te lepsze są wypierane z obiegu przez te gorsze, bądź przez umyślne wycofywanie ich z obiegu, bądź też przez tezauryzację.

Pręgiernia, Wybitnia: Hist. Dział mennicy, w którym monety były bite.

Pręgowanie: Hist. Bicie lub tłoczenie monet. Odbywało się w pręgierni. Słowo najprawdopodobniej pochodzi od niemieckiego "prägen" - "bić"

Probierz: Patrz: Wardejn.

Próba Stopu: Zawartość kruszcu w stopie wyrażona w promilach, np. próba 750 oznacza, że stop zawiera 75% czystego kruszcu.

Próba Srebra: Hist. Zawartość srebra w stopie wyrażona w łutach. Czyste srebro to srebro 16-łutowe. Aby określić procentową zawartość srebra w stopie należy podzielić znaną liczbę łutów przez 16. Np. srebro 12 łutowe to 12/16 = 75%.

Próba Złota: Hist. Zawartość złota  w stopie wyrażano w karatach. Czyste złoto to złoto 24-karatowe. Aby określić procentową zawartość złota w stopie należy podzielić znaną liczbę karatów przez 24. Np. złoto 21 karatowe to 21/24 = 87.5%.

Przebitka Daty: Hist. Zmiana daty na stemplu do użytku w kolejnych latach. Produkcja stempli menniczych była czasochłonna i kosztowna, więc, kiedy stempel używany w jednym roku nie był na tyle uszkodzony by go wymienić, przebijano na nim datę i kontynuowano bicie tym stemplem. Czasem ta operacja pozostawiała ślady na stemplu i pojawiały się one odbite na monetach.

Przetnik, Dursznit: Hist. Wykrojnik do wycinania krążków monetarnych. Miał on formę naostrzonej z jednej strony rurki umocowanej w postawie z pasującym do jej otworu tłokiem. Nacisk tłoka na ułożony na ostrzu can wycinał z niego krążek, ktory przelatywał przez otwór rurki do podstawionego naczynia. Dusznit był wyposażony w tłok napędzany prasa śrubową. Nazwa "Dursznit" jest zlepkiem dwóch niemieckich słów „durch” – „na wskroś” i „Schnitt” – „cięcie, nacięcie, przekrój”.

Psucie Pieniądza:
  • Odnawianie Pieniądza, Renovationes Monetae: Hist. Wycofywanie z rynku pieniądza w celu uzyskania kruszcu dla emisji nowego pieniądza o obniżonej stopie menniczej. Po opłaceniu kosztów menniczych, różnica wędrowała wprost do skarbca władcy. Zobacz też: Prawo Kopernika.
  • Fałszerstwa: Pieniądz kruszcowy był i jest też psuty przez fałszerzy, którzy często bili monety z lichego kruszcu. Zobacz też: Fałszerstwo na Szkodę Emitenta. Przykładem masowego psucia pieniądza były fałszerstwa króla pruskiego Fryderyka II.
  • Psucie pieniądza jest także zjawiskiem współczesnym. Odbywa się ono na skutek emitowania przez banki centralne zbyt wielkich nakładów emisji pieniądza podwartościowego, co napędza inflację.

Punca Mincerska: Hist. Stalowe narzedzie mennicze o odpowiednio ukształtowanej hartowanej głowicy, służące do nabijania rysunku na stemplu. Głowica puncy mogła mieć kształt pojedynczej litery, cyfry, czy symbolu lub bardziej skomplikowanego rysunku, jak korona, herb czy wizerunek władcy. Punce takie były pozytywami. O ile stemple były własnością mennicy, o tyle punce należały do mincmistrza. Analiza punc na monetach może być przydatna do identyfikowania mincmistrza.
Innym zastosowaniem menniczym punc są kontrasygnatury.

Rant, Krawędź: Brzeg monety, tak zwana "trzecia strona monety". Może być gładki, ząbkowany czy ozdobny (moletowany). Ząbkowane i ozdobne krawędzie były stosowane szczególnie przy większych srebrnych monetach by unikać tzw. obrzynania. Zobacz też: ranterowanie.

Ranterowanie: Formowanie rantu monety, gładkie lub ozdobne.

Rewers: Strona monety, odwrotna do awersu, na współczesnych monetach na ogół widnieje na niej nominał i mniej istotne informacje.

Seigerowanie: Hist. Nielegalny proceder wybierania z obiegu monet o większej masie w celu przetapiania ich dla uzyskania kruszcu. Stosowany szczególnie wobec pieniądza emitowanego al marco, gdzie masa poszczególnych monet mogła być różna. Nazwa pochodzi od niemieckiego "seigern" – „usuwać, oczyszczać, rafinować (w znaczeniu hutniczego oddzielania zanieczyszczeń ze stopu)”.

Skojec: Hist. Średniowieczna niemiecka jednostka obrachunkowa lub jednostka masy. Używana również w Polsce, równa była 1/24 grzywny i rozliczana następująco: 1 skojec = 30 fenigów, 1 wiardunek = 6 skojców,1 skojec = 2 grosze. Nigdy nie miał postaci monety, bito jednak na Śląsku ćwierćskojce (kwartniki), a w państwie krzyżackim krótkotrwale (1380-82) – półskojce odpowiadające groszom. W czasach nowożytnych skojec przez krótki czas (1918-22) był zdawkową monetą Litwy, równą 1/100 złotego litewskiego albo niemieckiemu fenigowi.

Sletiszacz: Z niemieckiego "Schlagschatz". Różnica pomiędzy wartością nominalną pieniądza a kosztami jego wytworzenia. W Polsce XVI-wiecznej nazywano tak opłatę wnoszoną do skarbu królewskiego przez dzierżawcę mennicy.  Opłata ta naliczana była od produkcji pieniądza.

Stempel Menniczy: Metalowy przyrząd służący do odciskania określonego wzoru w metalu w celu wybicia monet, medali lub żetonów. Do wybicia monety potrzeba dwóch stempli: awersu i rewersu, których rysunek jest negatywem wybijanej monety. W dawnych czasach rysunek stempla był formowany przy pomocy punc. Bardziej współczesny proces polega na formowaniu patrycą, co zapewnia większą powtarzalność. Po ukształtowaniu, by uczynić je trwalszymi, stemple mennicze są utwardzane przez obróbkę termiczną.

Stopa mennicza: Liczba monet wybijanych z określonej jednostki wagowej kruszcu.

Stopień rzadkości, Skala rzadkości: Symboliczna skala określająca rzadkość monet. Istnieją rózne skale rzadkości, każda z nich ma wady i zalety. Wszystkie są niedoskonałe, gdyż czasem niepodobna ocenić ile monet pozostaje dostepnych dla zbieraczy. Dlatego polecane jest stosowanie każdej takiej skali do relatywnego określania rzadkości, np. moneta z notą R5 jest mniej rzadka niz ta z notą R6; a nie do bezwzglednej oceny: np. monet z oceną R7 jest tylko co najwyżej 6. Indywidualna nota nadana monecie może sie zmieniac w czasie, kiedy np. znaleziony zostanie skarb takich monet i liczba znanych egzemplarzy wzrośnie z dnia na dzień.
Poniżej podana jest skala używana przez Edmunda Kopickiego w Ilustrowanym Skorowidzu Monet Polskich oraz przez Tadeusza Igera w Katalogu Trojakow Polskich, która to skala jest najbardziej chyba upowszechniona w ocenie rzadkosci dawnych monet polskich.

R* - 1 sztuka (unikat)                     
R8 - 2 do 3 sztuk
R7 - 4 do 6 sztuk                 
R6 - 7 do 25 sztuk               
R5 - 26 do 120 sztuk             
R4 - 121 do 600 sztuk           
R3 - 601 do 3000 sztuk       
R2 - 3001 do 15 000 sztuk   
R1 - 80 000 do 15 001 sztuk 
R - 80 001 do 400 000 sztuk
-   - powyżej 400 001 sztuk

Strzygarnia, Krajarnia: Hist. Dział mennicy, w którym cany były cięte na krążki a następnie justowane w justowni.

Szajdowanie, Szejdowanie: Hist. Oddzielanie złota od srebra i innych surowców. Nazwa pochodzi od niemieckiego "scheiden" – „oddzielać, rozdzielać”.

Szmelcernia, Szmelca, Topnia, Topielnia: Hist. Dział mennicy, odlewnia, w której metal na monety był topiony, uszlachetniany, testowany i formowany w cany. Często szmelcernie były oddzielnymi zakładami nie mieszczącymi się w mennicy.

Szmelcowanie: Hist. Topienie kruszcu do produkcji monet w szmelcerni. Nazwa pochodzi od niemieckiego "schmelzen" – „topić, roztapiać".

Śruba Mennicza: Hist. Rodzaj prasy śrubowej o dużym skoku śruby.

Śrut: Hist. W dawnych ordynacjach menniczych, ciężar monety.

Talar: Hist. Gruba moneta srebrna o wadze od około 25 do przeszło 30 gramów. Pierwsze talary pojawiły się w 1518 roku w Joachimsthal (dziś Jáchymov). Były to monety Ludwika II Węgierskiego.

Tezauryzacja: (gr. thēsaurós – magazyn, skarb(iec)): Gromadzenie i przechowywanie dóbr materialnych: zapasów złota, pieniędzy kruszcowych, pieniędzy papierowych, walorów, wierzytelności lub innych dóbr materialnych o dużej wartości (nieruchomości, dzieł sztuki, antyków, biżuterii) poza instytucjami depozytowo-oszczędnościowymi.

Ternar, Trzeciak: Moneta o nominale trzech denarów. Wartością była równa jednej trzeciej półgrosza albo połowie szeląga. Bita za czasów Władysława Jagiełły, Zygmunta I Starego i Zygmunta III Wazy.

Trojak: Moneta o nominale trzech groszy.
Trojaki wybite w epoce, niezgodnie z obowiązującą ordynacją menniczą, stworzone w celu naśladowania oryginalnych trojaków bitych przez oficjalne mennice koronne, miejskie i wileńskie możemy podzielić na następujące kategorie:
Naśladownictwa: Wybite w niezidentyfikowanych mennicach, posiadają cechy charakterystyczne konkretnej mennicy (koronnej, miejskiej lub litewskiej), obniżoną wagę, wykonane starannie i bez większych błędów literowych i stylistycznych.
Imitacje: Wybite przez panujących władców w ich oficjalnych mennicach w celu ułatwienia handlu z Rzeczpospolitą. Z trojakami łączy je forma graficzna (popiersie i napis otokowy na awersie, napisy strefowe na rewersie) oraz nominał. Wybite zgodnie z ordynacją menniczą obowiązującą na danym terenie.
Trojaki Anomalne: Najczęściej wybite przez oficjalne mennice ( profesjonalne warsztaty ), ale nie trzymające wagi oraz stopu oficjalnej ordynacji. Brak charakterystycznych znaków menniczych mogących przypisać je do konkretnej mennicy. Najczęściej imitujące mennice koronne.
Prymitywne fałszerstwa: Wybite najczęściej z miedzi, słabo zachowane z wieloma błędami literowymi czy logicznymi. Słaby warsztat i amatorszczyzna.

Unikat: Przedmiot, w tym przypadku moneta, znany czy istniejący w jednym egzemplarzu.

Wardejn, Probierz: Hist. Urzędnik mennicy odpowiedzialny za utrzymanie właściwej próby stopu do wyrobu monet.

Ziarno: Hist. W dawnych ordynacjach menniczych, ciężar czystego kruszcu w monecie.

Znak Menniczy, Znak Mennicy: Oznaczenie na monecie, identyfikujące mennicę, która ją wykonała. Znaki mennicze stosowano już w starożytnym Rzymie. Na monetach nowożytnych ziem polskich często mennica nie była oznaczana i identyfikowana tylko poprzez znaki mincerzy i rytowników. Dopiero w 1598 roku, Zygmunt III Waza wprowadził nakaz znakowania mennicy na swych monetach. W czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego mennica warszawska pomimo powstania w 1766 roku, zaczęła stosować znak MV oraz MW dopiero w 1791 roku.
« Ostatnia zmiana: 30 Grudnia 2022, 19:21:10 wysłana przez cancan »
Pozdrawiam,
Jacek

nec fictus, neque pictus


Ten wątek jest zamknięty. Skontaktuj się z administratorem w celu odblokowania.
 

R E K L A M A
aukcja monet