Fragment zakończenia książki Herby urzędników polskich i litewskich na monetach oraz liczmanach emitowanych w latach 1479–1707
Wyodrębnienie spośród znajdujących się na monetach polskich i polsko-litewskich, emitowanych w latach 1479–1707, grupy herbów prywatnych, powiększonej dodatkowo o tego typu wyobrażenia heraldyczne występujące na liczmanach z lat 1550–1615, zaowocowało powstaniem osobnej problematyki badawczej z pogranicza numizmatyki i heraldyki. Dotyczy ona w sumie 62 osób i przynależnych im 36 herbów szlacheckich. Podjęcie tego zagadnienia przyczyniło się nie tylko do sklasyfikowania owych wyobrażeń i właścicieli, którzy się nimi posługiwali, ale przede wszystkim do zweryfikowania dotyczących ich ustaleń, przedstawionych w literaturze numizmatycznej na przestrzeni dwóch stuleci. Ponowne porównanie tych wniosków z materiałem numizmatycznym i informacjami z zakresu karier urzędniczych właścicieli interesujących nas herbów osobistych przyniosło zaskakujące rezultaty.
Udało się ukazać genezę występowania tych wyobrażeń heraldycznych, nieco odmienną dla monet koronnych i dla monet litewskich, które jednak były współzależne od siebie. Jej początek wynikał nie tylko z pewnej specyfiki polskiego mennictwa, związanej z jego organizacją i z administracją skarbową, ale również z wpływów ikonografii monet zachodnich, na których wzorowano rodzimą produkcję menniczą. Wprowadzony za panowania Kazimierza Jagiellończyka w 1479 r. zwyczaj umieszczania herbów prywatnych na państwowej monecie jako znak potwierdzający jej jakość oraz odpowiedzialność właścicieli herbów za produkcję menniczą został ugruntowany i uregulowany prawnie w czasach Zygmunta I Starego i Stefana Batorego. W późniejszym okresie na ewolucję tych zwyczajów i zasad znakowania monet herbami ministrów skarbu oraz personelu menniczego, a także właścicieli mennic miały wpływ zarówno polityka skarbowa, jak i sytuacja polityczno-gospodarcza Rzeczypospolitej. Czynniki te doprowadziły ostatecznie w 1707 r. do przerwania stosowanego przez ponad dwa wieki zwyczaju wprowadzania na stemple monet herbów osobistych. W omawianym okresie pojawiły się one również na liczmanach, niemających jednak funkcji obiegowych, a spełniających jedynie zadania rachunkowe. Herby te występowały na nich jako znak własnościowy ich właściciela ze względu na prywatny, a nie ogólnopaństwowy charakter tych żetonów.
W efekcie przeprowadzonych badań udało się nie tylko przypisać określonym urzędnikom poprawne funkcje, w wyniku których umieszczali na monetach i liczmanach swoje herby, ale również w znacznej większości przypadków zinterpretowałem niezidentyfikowane dotychczas wyobrażenia heraldyczne. Zostały także poprawione, zakorzenione od dawna, błędne ustalenia dotyczące właścicieli interesujących nas herbów, znajdujące się w dostępnej literaturze przedmiotu. Sformułowane na tej podstawie wnioski przyczyniły się nie tylko do lepszego zrekonstruowania kształtu administracji związanej z zarządem ośrodków menniczych w Koronie i na Litwie, ale także do lepszego zrozumienia występowania niektórych wyobrażeń heraldycznych na emisjach pieniężnych, pochodzących z tych mennic. Uzyskane ustalenia nie oznaczają jednak, że wszystko zostało już definitywnie rozstrzygnięte. Temat ten wymaga podjęcia dalszych szczegółowych badań, a niniejsza publikacja może stanowić punkt wyjścia do ich kontynuacji.
Ze względu na ukazanie monet jako najlepszego w omawianym przedziale chronologicznym nośnika informacji podjęta została również próba przedstawienia występujących na nich herbów rodowych jako swoistego środka komunikacji społecznej. Jest to bardzo istotne zagadnie- nie wobec upowszechnienia i zakorzenienia się w świadomości społeczeństwa staropolskiego herbów, będących znakiem identyfikującym okre- ślone osoby oraz ich miejsce w strukturze stanu szlacheckiego. Przez umieszczenie herbów szlacheckich na państwowej monecie nie tylko przekazywano jej użytkownikom informacje o osobie odpowiedzialnej za ich jakość i produkcję menniczą, ale także wpływano na świadomość jej odbiorców – przez zawarte w tych wyobrażeniach heraldycznych zakodowane informacje. Dzięki temu doszło do zwiększenia liczby tego typu herbów w codziennym życiu dawnego społeczeństwa Korony i Litwy.